Początki parafii sięgają wieku XIV. W Mielcu należącym wtedy do rodziny Mieleckich istniał już kościół pod wezwaniem Trójcy Świętej. Najprawdopodobniej kościół był drewniany – niestety nie posiadamy dokładnych informacji o lokalizacji i wyglądzie tej świątyni. Nowy kościół pod wezwaniem św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty został wybudowany na początku XV wieku. W ciągu wieków kilkakrotnie doszło do zmiany jego wezwania i tak – był to kościół Najświętszej Marii Panny, Nawiedzenia NMP, Wniebowzięcia NMP, by ostatecznie powrócić do pierwszego patrona. W wyniku I rozbioru Polski w 1772 r. Mielec znalazł się w granicach zaboru austriackiego. W 1854r. parafia mielecka obejmowała : miasto Mielec, Wojsław ze Smoczką, Cyrankę, Biesiadkę, Rzędzianowice, Trzcianę i Złotniki. Taki stan terytorialny parafii istniał do lat trzydziestych naszego wieku.
Jak wyglądała pierwsza bryła naszego kościoła parafialnego?
Oczywiście kościół był drewniany, ale podmurowany. W środku znajdowało się 7 ołtarzy: 1 murowany, 2 drewniane, 4 kamienne. W 1604 r. w wyniku pożaru kościół został częściowo zniszczony. Dzięki staraniom proboszcza Jakuba Ołtarzewskiego doszło do powiększenia i przebudowania kościoła. Po przebudowie kościół posiadał 6 ołtarzy. W bocznych nawach mieściło się 7 kaplic i zakrystia. W kościele znajdowało się dużo ornatów, alb, kap liturgicznych, obrusów, zasłon. Na ścianach wisiały kilimy ofiarowane jako wota. W tamtych czasach znajdowało się także sporo relikwiarzy świętych i błogosławionych. Relikwie te zostały przywiezione do Mielca przez Hieronima Mieleckiego. Akta wizytacyjne z tamtych lat dość szczegółowo wymieniają kosztowności, obrazy i inne sprzęty znajdujące się w kościele. Na terenie miasta oprócz kościoła parafialnego były także inne kościoły: kościół NMP Łaskawej, św. Anny na przedmieściu od strony Wojsławia, Trójcy Przenajświętszej, kościół szpitalny i konwent Trynitarzy, kaplica Mieleckich w ich zamku.
Wnętrze świątyni…
Obecna bryła kościoła powstała na przełomie XVII i XVIII wieku. Zbudowana jest na typowo polskim planie krzyża. Wnętrze kościoła jest barokowe.
Kościół św. Mateusza był przebudowywany w latach 1792- 1795. Do fasady zachodniej w 1877-1878 r. została przystawiona wieża nadbudowana na kruchcie. Wieżę przebudowano w latach 1924-28. Podczas II wojny światowej pociski uszkodziły ściany kościoła. Prace remontowe prowadzone pod kierownictwem inż. Roguckiego doprowadziły kościół do stanu sprzed wojny. W ubiegłowiecznym wystroju kościoła dominował późny barok i rokoko. W tym stylu są wykonane ołtarze sprzęt kościelny, rzeźby, feretrony i obrazy. Typowy styl rokokowy reprezentują: ambona, dwa konfesjonały, ławy oraz organy. Z XIX wieku pochodzą : krzyż ołtarzowy, neogotycki kielich mszalny, szafka, dwa krucyfiksy procesyjne, berła procesyjne, lichtarz paschalny, krucyfiks, pasyjka ołtarzowa, konfesjonał obraz św. Daniela oraz kilka ornatów.
Zabytki kościoła św. Mateusza…
W kościele znajduje się wiele przedmiotów zabytkowych. W ołtarzu głównym obraz “Ukrzyżowanie” pędzla Tomasza Dolabelli (XVII w.). Ołtarz MB Różańcowej jest datowany na początek XVIII wieku. Obraz MB Niepokalanie Poczętej pochodzi z początku XVII w. Obrazy św. Józefa i św. Mateusza znajdujące się w ołtarzu po prawej stronie tęczy, pochodzą z II połowy tegoż stulecia. Organy były zbudowane w XVIII stuleciu, natomiast chrzcielnica i portal z czarnego marmuru pochodzą z XVII w. Rzeźby św. Wojciecha i św. Stanisława odnowione na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku z nawy głównej są datowane na XVII w. W kościele znajdują się trzy epitafia – Jana Mieleckiego herbu Gryf – marszałka wielkiego koronnego, drugie ku czci Józefa Małachowskiego herbu Nałęcz, trzecie poświęcone pamięci Michała Ossolińskiego herbu Topór, kasztelana czchowskiego.
Chronologia…
1224 – Pierwsza wzmianka o osadzie Mielec (czasy Leszka Białego).
1457 i 1470 - Kazimierz Jagiellończyk dwukrotnie nadaje osadzie prawa miejskie. Właścicielami Mielca byli Jan i Bernard Mieleccy.
1358 – 1373 – Powstanie parafii, która była związana z kościołem p.w. Trójcy Św.
1429 – erygowanie przez biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego kościoła p.w. św. Mateusza Ewangelisty ufundowanego przez właścicieli Mielca w czasach przedlokacyjnych. Kościół ten stał się kościołem parafialnym.
1526 – biskup krakowski Piotr Tomicki na prośbę Stanisława Mieleckiego, właściciela Mielca, erygował prepozyturę, włączając do jej okręgu parafię w Chorzelowie jako wikarię wieczystą. Przy prepozyturze erygowano również kolegium sześciu mansjonarzy. Parafia mielecka obejmowała wówczas miasto z przedmieściem oraz wsie: Wojsław, Cyrankę, Trzcianę, Markową Wolę (dziś w obrębie Złotnik), Złotniki, Rzędzianowice i Zgórsko.
1583 – Zgórsko stało się odrębną parafią.
1930 – odłączenie Rzędzianowic i utworzenie tam parafii.
1947 – powstaje parafia MBNP. w Mielcu – Osiedlu.
1949 – utworzona została parafia w Trzcianie.
1981 - erygowano parafię Ducha Św., oddzielając od parafii św. Mateusza Borek i Złotniki.
1985 – Górkę Wojsławską przyłączono do parafii MBNP.
1987 – erygowano parafię Trójcy Przenajświętszej, oddzielając od parafii św. Mateusza Smoczkę.
2000 – kościół św. Mateusza w Mielcu został mianowany Kościołem Jubileuszowym.
1 sierpnia 2006 r. – Papież Benedykt XVI nadał kościołowi godność Bazyliki Mniejszej.
Uroczystego ogłoszenia tego aktu dokonał Ks. Arcybiskup Józef Kowalczyk – Nuncjusz Apostolski w Polsce 23 września 2006 r.
2009 - erygowano Parafię Bożej Opatrzności w Woli Mieleckiej.
WKŁAD PARAFII W ROZWÓJ SZKOLNICTWA NA TERENIE MIELCA
Przy naszej parafii prawdopodobnie od samego początku jej powstania była szkoła parafialna. W takiej szkole zakres przekazywanej wiedzy początkowo ograniczał się do pacierza, psalmów, podstaw łaciny, śpiewu kościelnego, obrzędów związanych z rokiem liturgicznym. W czasach późniejszych uczono pisania, czytania, literatury, gramatyki i katechizmu. Nauczyciel szkoły zwany rektorem lub magistrem miał do pomocy bakałarza i kantora. Rektor szkoły i jego pomocnicy, według prawodawstwa kościelnego, byli zaliczani do stanu duchownego – wszyscy nosili strój duchowny i podlegali pod jurysdykcję kościelną. Wielu mielczan po ukończeniu tej szkoły podjęło dalszą naukę w Krakowie na Uniwersytecie Jagiellońskim. Metryki uniwersyteckie w latach 1514-1627 zanotowały aż 38 studentów. Powołań też było sporo. Księgi święceń diecezji krakowskiej z przełomu XVI i XVII wieku podają 29 nazwisk z przydomkiem “Mieleciensis” lub “de oppido Mielec”.
Czasy zaborów…
Pod zaborami wszystkie szkoły parafialne zostały upaństwowione. Istniały trzy typy szkół: szkoły główne w dużych miastach, trywialne w miasteczkach i parafialne na wsiach.
Szkoła trywialna w Mielcu powstała w 1791 r. Była utrzymywana kosztem dworu, mieszczanie dostarczali stróża nocnego. Naukę w tej szkole prowadzono w języku niemieckim, uczono abecadła, Biblii, katechizmu, rachunków i kaligrafii. Szkoła trywialna znajdowała się obok kościoła (dzisiejszy budynek Szkoły Podstawowej nr 2).
Uczęszczały do niej tylko dzieci chrześcijańskie zarówno chłopcy jak i dziewczęta. Żydzi posyłali swoje dzieci do szkoły przy synagodze. Przez lata nadzór nad szkołami w dystrykcie mieleckim był powierzony proboszczom z naszej parafii lub z parafii w Rzochowie i Kolbuszowej. Nadzór władzy duchowej zniesiono w latach 1867-1869 wprowadzając Radę Szkolna Krajową, Rady Szkolne Powiatowe, inspektorów szkolnych okręgowych, oraz podział szkół ludowych na normalne i wydziałowe. Mielecka szkoła trywialna została przekształcona w “normalną” około 1873 r. Otrzymała nowy budynek przy ul. Kościuszki. Na terenie parafii było 5 szkół 4- klasowych : w Mielcu, Wojsławiu, Złotnikach, Rzędzianowicach i Trzcianie. W 1893r. zdecydowano się rozdzielić mieszaną szkołę na dwie: żeńską i męską. Po odzyskaniu niepodległości nastąpiły zmiany organizacyjne w szkolnictwie. We wszystkich typach szkół wprowadzono naukę religii zgodnie z wyznaniem.
Przed II wojną światową…
Przed wybuchem wojny w Mielcu funkcjonowały trzy szkoły powszechne : dwie żeńskie i męska, Szkoła Zawodowa Dokształcająca, gimnazjum męskie (od 1932 r. Gimnazjum i Liceum im. Ks. Stanisława Konarskiego – obecnie I Liceum Ogólnokształcące), Prywatne Gimnazjum Kupieckie i Prywatne Gimnazjum Krawieckie, Szkoła Przemysłowa. W wymienionych szkołach naukę religii uczyli kapłani z parafii św. Mateusza. Po wybuchu wojny czynne zostały tylko szkoły podstawowe i zawodowe. Mieleccy nauczyciele podjęli trud tajnego nauczania w zakresie szkoły podstawowej i średniej. Do tej działalności włączyli się także ks. Wincenty Bialik (aresztowany przez gestapo razem z innymi profesorami gimnazjum w 1940 r., zmarł w Dachau w 1942 r.).
BRACTWA I STOWARZYSZENIA RELIGIJNE W MIELCU
Bractwo Literatów NMP
Działało w latach 1526 – 1721. Członkowie tego bractwa odmawiali modlitwy i psalmy po łacinie – było to więc bractwo bardzo elitarne, bo przyjmowało ludzi wykształconych.
Bractwo św. Anny
Istniało przez ponad 100 lat. Członkowie bractwa nosili na łańcuszku medal złoty, srebrny lub brązowy z wizerunkiem św. Anny i NMP z Dzieciątkiem. Obowiązki członków bractwa polegały na pobożnym uczestnictwie we Mszach świętych, modlitwie za zmarłych i dawaniu dobrego przykładu innym ludziom.
Bractwo Różańcowe
Erygowane w 1666 r. przetrwało ono najdłużej. Odnowione Bractwo Różańcowe pod wezwaniem Imienia Jezus i Najświętszej Maryi Panny rozpoczęło swoją działalność 26 września 1869 roku. Bractwo zajmowało się przede wszystkim indywidualnym i wspólnotowym odmawianiem różańca. W 1844 r. powstało Towarzystwo Trzeźwości.
Sodalicja Mariańska
Popularna wśród młodzieży gimnazjalnej. Z zachowanych sprawozdań dowiadujemy się, że mielecka sodalicja działała prężnie. Każdy rok działalności sodalicji przebiegał pod innym hasłem np.: “Bądź obowiązkowym”, ,,Bądź konsekwentnym”. W sprawozdaniu sporządzonym przez ks. dr. Wawrzyńca Dudziaka czytamy : “Praca Sodalicji rozkładała się na zebrania wydziału, zebrania ogólne, nabożeństwa, pracę w sekcjach, w kółkach, w czytelni, korzystanie z biblioteki i różne inne poczynania”.
W Sodalicji istniały sekcje : apologetyczna, eucharystyczna, i misyjna. W ciągu roku Sodalicja urządzała różne uroczystości i brała udział w imprezach patriotyczno religijnych.
Chrześcijański Związek Zawodowy
Działał przy parafii w latach 1937-1939. Zebrania Związku odbywały się w każdą niedzielę w Domu Robotniczym wybudowanym przez ks. Jana Czerwińskiego dla Stowarzyszenia Służących w Mielcu. Tematem zebrań były sprawy zawodowe, polityczne, socjalne.
Stowarzyszenie Pań Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo
Placówka powstała w 1893 r. Głównymi zadaniami tego stowarzyszenia było: uświęcanie się członków, poznawanie i pogłębianie zasad miłosierdzia chrześcijańskiego, pełnienie uczynków miłosierdzia, a także tworzenie i wspieranie dzieł miłosierdzia takich jak ochronki, internaty, tanie kuchnie. Podstawowym obowiązkiem członków czynnych były cotygodniowe odwiedziny chorych i ubogich. Z okazji odwiedzin zanoszono ubogim bony żywnościowe. Osoby należące do stowarzyszenia zobowiązane były także do uczestnictwa we Mszy św. i przystępowania do Komunii św. w dni, które stanowiły uroczystości własne Stowarzyszenia. Przez wiele lat przewodniczącą Stowarzyszenia była hr. Oborska, bardzo pomagały jej hr. Zofia Tarnowska, Hr. Maria Tarnowska oraz hr. Szczepanowa Tarnowska oraz Olga Rydlowa, Emilia Hebdowa. Kolejnymi działaczkami stowarzyszenia były : Wanda Madejska Zofia Haładejowa, Wanda Zapałowa. Stowarzyszenie prowadziło Dom Sierot. Źródłem dochodów Stowarzyszenia były składki członków czynnych i wspierających, dobrowolne ofiary parafian, okolicznościowe zbiórki pieniężne, prowadzono także kramik z ciastkami i drobiazgami budce obok apteki przy ul : Kościuszki, p. Haładejowa prowadziła sprzedaż ubrań, sukienek i bielizny, wykonywanych w szwalni związkowej.
Jak trafiły do Mielca siostry józefitki…
W 1916 r. z inicjatywy p. Zofii Haładejowej założono Stowarzyszenie Sług św. Józefa. W 1917 r. na prośbę hr. Oborskiej do parafii przybyły s. józefitki obejmując opiekę nad ochronką. Siostry włączyły się także w inne formy pracy oświatowo – wychowawczej poprzez prowadzenie w okresie letnim koloni i półkoloni. Zgodnie ze swoim charyzmatem siostry służyły chorym, starcom, biednym. Do obowiązków sióstr należało również dbanie o estetykę wnętrza kościoła. We wrześniu 1939 r. stowarzyszenie uruchomiło kuchnię dla ubogich i uchodźców z Szubina, Poznania i Pomorza. W czasie wojny Niemcy zakazali działalności stowarzyszenia. W 1949 r. dekret państwowy zniósł całkowicie wszelką działalność stowarzyszeń wincentyńskich w całej Polsce.
Kilka słów o kolatorach…
W XIX wieku kolatorami (patronami) kościoła byli kolejno Suchorzewski, Jan de Pieniążek, Ludwik książę Starzeński, Wacław Oborski. Kolatorzy starali się pomagać proboszczowi w przeprowadzeniu najkonieczniejszych prac remontowych budynku kościelnego, murów kościelnych oraz organów oraz zaopatrywać zakrystię w potrzebne sprzęty i paramenty liturgiczne. Majątek parafii stanowił wówczas: kościół św. Mateusza wraz z parcelą, plebania, szpital ubogich gminy katolickiej, wikarówka, stary cmentarz.
Harcerze z Mateusza…
Pod duszpasterską opieką księży parafii św. Mateusza od samego początku swojego powstania (1911) pozostawała drużyna harcerska a od 1921 cały hufiec mielecki. Księża uczestniczyli w pracy drużyn w ciągu całego roku szkolnego, w czasie obozów, zlotów i biwaków.
HISTORIA KOŚCIÓŁKA ŚWIĘTEGO MARKA NAD WISŁOKĄ
W granicach parafii znajdował się drugi kościół, pod wezwaniem św. Marka. Wybudowany w drugiej połowie XVIII w. stanął na starym cmentarzu w Mielcu. Początkowo pełnił funkcję kaplicy cmentarnej. Wcześniej stał w tym samym miejscu inny kościół p.w. św. Anny zniszczony przez wylewy Wisłoki. Dzisiejsza świątynia Św. Marka jest późnobarokowa. W czasie prac remontowych odkryto cegły z czasów romańskich (XIII -XIV). Pod podłogą odkopano murowane grobowce znacznie starsze od obecnych murów.
Kościół funkcjonował do 1860 roku, kiedy to Wisłoka zabrała część cmentarza i spowodowała poważne pęknięcia muru. Prace remontowe rozpoczął Michał Dębicki – niestety z powodu śmierci lub choroby remont nie został przez niego ukończony. Dopiero w 1905 r. na nowo erygowano kościół. Msze w kościółku odbywały się tylko dwa razy w roku, na św. Marka i Wszystkich Świętych. Ks. Proboszcz Nawalny zdecydował się zamknąć kościółek. Zaniedbany i pozostawiony z dala od miasta stał się ruiną. Odbudowany ponownie z inicjatywy ks. Adolfa Lachmana w 1942 r. pełnił funkcję kaplicy pomocniczej. Działania wojenne w 1945 r. silnie zniszczyły bryłę kościółka. Kolejny remont przeprowadzono w 1946 i 1950 roku.
BURSA DLA MŁODZIEŻY
Staraniem ks. Romana Sitki w 1913r. wybudowano bursę przeznaczoną przede wszystkim dla młodzieży. Od samego jednak początku do kaplicy przychodzili mieszkańcy z północnej części parafii św. Mateusza. Po II wojnie bursa i internat stała się własnością państwa. Władzę nie zdecydowały się jednak na zamknięcie kaplicy. Kaplica znajdowała się w granicach naszej parafii do 1980 roku. Wtedy biskup Jerzy Ablewicz powołał na terenie Mielca nową parafię p.w. Ducha Świętego, a kaplica długo pełniła funkcję kościoła parafialnego.
CMENTARZE PARAFII
Parafia mielecka w swojej historii miała kilka miejsc pochówku. Pierwszy cmentarz znajdował się przy kościele NMP “na Piasku”, kościół św. Marka wybudowano na dawnym cmentarzu – do dziś zachowało się przy tym kościele kilka tablic nagrobkowych, również przy kościele św. Mateusza natrafiono na ślady cmentarza. Dzisiejszy cmentarz parafialny powstał w drugiej połowie XIX. Najstarszy zachowany grobowiec pochodzi z1869 roku (+ Jan Kijas). W 1938 r. teren cmentarza został poszerzony. Na naszym cmentarzu są pochowani żołnierze rosyjscy z I wojny światowej, żołnierze niemieccy z II wojny światowej oraz żołnierze polscy polegli we wrześniu 1939 r. a także członkowie Armii Krajowej rozstrzelani przez Niemców.